[TRASA] Trasa Twierdzy Wrocław

Trasa Twierdzy Wrocław

• Wstęp
• Informacje praktyczne
• Opis trasy
• Pobierz przewodnik

Wstęp

W 1889 roku naczelne dowództwo armii niemieckiej podjęło decyzję o stworzeniu Festung Breslau. Twierdzę Wrocław budowano ponad pół wieku. W pierwszym etapie rozbudowy fortyfikacji, trwającym od lat 90-tych XIX wieku do końca I wojny światowej, powstało prawie trzy-czwarte wszystkich umocnień Twierdzy. Pozostałe obiekty powstawały w okresie międzywojennym oraz podczas samej II wojny światowej.

Po wojnie rozpoczęto likwidację fortyfikacji, choć nie na całej linii umocnień. Początkowo - w obawie przed niemieckim kontratakiem, po konferencji poczdamskiej (17VII-2VIII 1945) - na mocy ustaleń o demilitaryzacji zachodniej części Polski.

Na zespół obiektów twierdzy skład się cały wachlarz budowli militarnych tworzących pierścień umocnień wokół miasta (w dwóch liniach – wewnętrznej i zewnętrznej). Od strony południowej główną, wewnętrzną linię obrony wyznaczał nasyp kolejowy, natomiast od północy stanowiska obronne w linii rzeki Widawy. Dziś znajdziemy tam liczne schrony, bunkry i zespoły forteczne, które uchowały się w relatywnie dobrym stanie, z uwagi na dotychczasowy brak kolizji z kierunkami rozwoju miasta.

Informacje praktyczne
 

• O trasie:
  

Trasa Twierdzy Wrocław to duża, prawie 60-kilometrowa pętla wiodąca przez większość zabytkowych obiektów militarnych wewnętrznego pierścienia obronnego miasta. Dodatkowo, jako bonusy, wskazano dojazd do obiektów za Pawłowicami, przed Biestrzykowem (część pierścienia zewnętrznego) i w Lesie Pilczyckim. Jednakże, z uwagi na zbyt dużą odległość od szlaku, lokalizacje te nie znajdują się na przebiegu trasy podstawowej.

Trasa nie obejmuje wszystkich obiektów związanych z historią Twierdzy – pomija rozliczne schrony dla ludności cywilnej rozmieszczone w całym mieście (także wielkie budowle na pl. Strzegomskim, ul. Ładnej, Ołbińskiej, czy Stalowej – patrz opis trasy „Od gotyku do modernizmu”).

Wśród obiektów o znaczeniu militarnym, których nie obejmuje trasa są m.in. zapory wodne (na Ślęzie i Widawie, mające na celu zalewanie przedpola), zapory przeciwczołgowe i przeciwpiechotne, zapory drogowe, wieże strzelnicze, małe bunkierki, puszki obserwacyjne i wartownie, czy też stanowiska dowodzenia komendanta Festung Breslau mieszczące się pierwej pod Wzgórzem Partyzantów, a następnie w podziemiach gmachu na Wyspie Piasek.

Trasa posiada na jednym z fragmentów wariant alternatywny, skracający drogę pomiędzy ulicami Dembowskiego i Kwidzyńską – ominięte zostają wtedy fortyfikacje przy kanale ulgi Odra-Widawa oraz ruchliwa ul. Kowalska (patrz: opis trasy).
 

• O obiektach:
  

Budowę pierwszych, i najbardziej okazałych obiektów, przez które prowadzi trasa – schronów kompanii piechoty – rozpoczęto w 1890 roku. Po pierwszej wojnie światowej, a także podczas drugiej, uzupełniano istniejący system umocnień budując przeróżne wieże strzelnicze, stanowiska obserwacyjne, zapory, czy punkty dowodzenia. Poniżej krótki opis najczęściej spotykanych obiektów na trasie.

Schrony kompanii piechoty zbudowane w latach 1890-1901, to jeden z elementów fortyfikacji składających się na Twierdzę Wrocław. Schrony przeznaczone były zazwyczaj na 250 żołnierzy. Od strony czołowej przykrywała je warstwa ziemi, a od tyłu pierwotnie posiadały ceglaną elewację oraz duże otwory wejściowe zamykane dwuskrzydłowymi bramami (oryginalne można oglądać na ul. Dembowskiego). Mniejsze drzwi stanowiły wejście do korytarza. Na czas mobilizacji duże wejścia zamurowywano, w otworach okiennych wieszano pancerne żaluzje, dzieląc jednocześnie korytarz wewnętrznymi drzwiami przeciwpodmuchowymi (w niektórych schronach, np. na Brochowie, likwidowano tylko część wjazdów wstawiając w ich miejsce okna).

Ponieważ w czasie walk przemieszczanie się wewnątrz schronu było możliwe tylko poprzez przejścia łączące naprzemiennie poszczególne pomieszczenia, 15 schronów zmodernizowano, wprowadzając oryginalne, wrocławskie rozwiązanie – do elewacji dobudowano zewnętrzny, betonowy pancerz, w środku którego biegł kolejny trakt komunikacyjny tworzący przedsionki śluzy. Tamże zainstalowano też mechaniczny (elektryczny bądź ręczny) system wentylacji obiektu. Wylot wentylacyjny zasłonięty był sporą, perforowaną płytą stalową (można ją jeszcze znaleźć w kilku obiektach, np. na Olsztyńskiej). Nieco odmiennej konstrukcji był ostatni wybudowany schron nr 10a na ul. Bystrzyckiej – patrz opis trasy.

Wewnątrz schronów można zauważyć, iż sklepienia w pomieszczeniach opadają w kierunku przykrytego ziemią czoła obiektu – dzieje się tak w celu lepszego odprowadzenia wody z pokrycia oraz należytego funkcjonowania wentylacji grawitacyjnej, której wylot stanowiły kominki nad wejściami (w pierwotnym projekcie, bez dodatkowego płaszcza).

We Wrocławiu istniało także sześć fortów kompanii piechoty – punktów oporu stworzonych na bazie schronu kompanii piechoty (z zewnętrznym pancerzem). W ich skład wchodziły ponadto dwa schrony-wartownie (gdzie trzymano także agregaty prądotwórcze), rozbudowany ciąg stanowisk strzeleckich wraz ze ślimakowymi stanowiskami obserwacyjnymi oraz 1-2 biernymi schronami obsługi ckm-u. Żelbetowe stanowiska strzeleckie o długości 120-140 metrów otaczały nieregularną linią zespół fortyfikacji od strony frontowej i były podzielone na kilkanaście odcinków. Od strony natarcia osłonięte były szerokim nasypem ziemnym, przed którym zazwyczaj biegł rów z wodą z zasiekami na dnie. W ciągu stanowisk strzeleckich umieszczone były 2-3 stanowiska obserwacyjne w kształcie ślimaka (prawoskrętne odpowiednio na prawej flance), wykonane ze dwóch warstw stalowych blach wypełnionych dębiną. Dziś o istnieniu tych stanowisk świadczą jedynie resztki blachy zespolonej z betonowym murem. Dodatkową osłonę fortu stanowił nieregularny, wewnętrzny pierścień nasypów, a czasami także fosa na tyłach. Forty kompanii były bardzo dobrze wyposażone – posiadały własne szamba, zasilanie elektryczne, sieć telefoniczną i ujęcia wody.

Kolejny rodzaj obiektów tworzących pierścień Twierdzy Wrocław to schrony mobilizacyjne z okresu I wojny światowej. Mieściły one połowę kompanii i były dwojakiego rodzaju:

1. Pierwsze to różnej wielkości betonowe schrony, posiadające tylko jedną, dużą izbę z charakterystycznym stalowym szkieletem podpór w trzech rzędach (np. na Kowalach). Od środka schrony były wyłożone grubym arkuszem blachy żebrowanej. W niektórych obiektach można jeszcze znaleźć betonowy fundament pod wentylator oraz perforowaną płytę kryjącą wylot wentylacji.
    
2. Drugi rodzaj to dwu- lub trzykomorowe bunkry, również całkowicie betonowej konstrukcji, z korytarzem i pomieszczeniami w kształcie tunelu (koleby), którego konstrukcję tworzyła gruba blacha żebrowa łączona na sklepieniu (np. na ul. Melioranckiej). Podobne rozwiązanie można spotkać w wartowniach i schronach obsługi ckm-u. Schrony mobilizacyjne budowano w grupach, albo jako pojedyncze obiekty.

Wszystkie obiekty militarne były maskowane specjalnymi nasadzeniami zieleni – przykryte zielonymi dachami, czasami dodatkowo zagłębione w ziemi. Wokół budowli oraz na międzypolach schronów sadzono także nieregularną kępy zieleni wysokiej. Często stosowano także „fałszywe” skupiska zieleni, mające imitować lokalizację punktów oporu.
 

• Przebieg trasy:

Start - PKP Brochów.
Semaforowa – (w prawo) Japońska – (w lewo) Warszawska – (w prawo) Wiaduktowa  - (w lewo) Mościckiego – (w prawo) Karwińska – (w lewo) Krakowska – (w prawo) Wilcza – (w lewo) kładka Siedlecka – (prosto) Las Rakowiecki – (w lewo) Międzyrzecka – (w prawo) kładka Zwierzyniecka – (w prawo) Grobla Szczytnicko-Bartoszowicka – (zjazd w lewo przed stanicą wodną) – Chełmońskiego – Kazimierska – (w lewo obok stawu) dróżka obok stawu – (w prawo) Dembowskiego – Bacciarellego – (w lewo) Braci Gierymskich – (w prawo) most Bartoszowicki – (w prawo) kładka nad śluzą – (w prawo) Grobla Łanierska – (w lewo) Grobla Łanierska – przez tory kolejowe i Swojczycką – Grobla Swojczycko-Kowalska – (w lewo) Ludowa – (w prawo) Miłoszycka – Kowalska – (w lewo) Tczewska – (w lewo) Działdowska – (w prawo) Kwidzyńska – (w prawo) Kwidzyńska – (w lewo i w prawo) Szczygła – (w prawo) Olsztyńska – (w lewo) Rakowa – (w lewo) Krzywoustego – (w prawo) Poprzeczna – (w prawo) Kanonierska – (w lewo) ścieżka przy ogródkach – (w lewo) Przejazdowa – (w prawo) Redycka – Starościańska – (w lewo) Kamieńskiego – (w prawo) Polanowicka – (prosto przez Sułowską) droga polna – (w prawo) Meliorancka – (w lewo) Ostowa – (w prawo) Podbiałowa – (w prawo) Pełczyńska – (w lewo) Kaczeńcowa – (w lewo) Wrzosowa – (w lewo) Osobowicka – (w prawo) most Milenijny – (w prawo) przez Park Zachodni wzdłuż Pilczyckiej – (w lewo przed murem cmentarza żydowskiego) dróżka przez park – (prosto przez Lotniczą) Bajana – (w lewo) Bystrzycka lub w prawo na PKP Kuźniki - półmetek.
Bystrzycka – (w prawo) Estakada Gądowska – w prawo na estakadzie – (w prawo) Strzegomska – (w lewo) Ukraińska – Australijska – (w lewo) Francuska – (w prawo) Klecińska – (w prawo) Grabiszyńska – (w lewo na wysokości końca cmentarza) Park Grabiszyński – (w prawo w kierunku górki) cmentarz Żołnierzy Polskich – w lewo u podnóża górki i obok pola golfowego – (prosto) dróżka między działkami – (w lewo) Rymarska – (w prawo) Blacharska – Tapicerska – (w prawo) Park Grabiszyński – (w lewo) Racławicka – (w prawo) Skarbowców – (w lewo) Wietrzna – Zimowa – (w lewo) Letnia – Turniejowa – (w lewo) Wyścigowa – (w prawo) Warsztatowa – Koszycka – Przystankowa – Terenowa – (w prawo) Buforowa – (w lewo) Buforowa – (w prawo przed torami) ścieżka wzdłuż torów – (w lewo) Konduktorska – (w lewo) Wiaduktowa – (w prawo) Warszawska – (w prawo) Japońska – (w lewo) Semaforowa – PKP Brochów - meta.
 

• Nawierzchnia trasy – jaki rower?

Pętlę Twierdzy Wrocław poprowadzono tak, aby była możliwie przejezdna także po deszczu, czyli w przeważającej większości po drogach utwardzonych (każdy zainteresowany tematem dobrze wie, iż zdjęcia najlepiej robić, gdy z drzew i krzaków porastających obiekty opadną liście – a zatem od jesieni do wiosny, gdy większość dróg ziemnych jest trudno przejezdna). Należy jednakże pamiętać, iż nie wszystkie „drogi utwardzone” należą do równych – stan nawierzchni wielu traktów pozostawia wiele do życzenia. Na trasie znajdziemy również kilka odcinków, które mogą sprawiać trudność po opadach (np: ul. Meliorancka, Wrzosowa, Koszycka, przez parki czy na wałach). Dlatego też najlepszym rowerem na trasę Twierdzy Wrocław jest rower trekingowy, bądź turystyczny.
 

• Stopień trudności:

Trasa Twierdzy Wrocław nie wymaga specjalnego przystosowania roweru. Trudność w pokonaniu trasy sprawiają głównie trzy czynniki:

1. Na kilku odcinkach poruszamy się po dość ruchliwych i nieprzyjemnych ulicach (np. ul. Kowalska, Redycka, Pełczyńska).
2. Na swej mamy drodze do pokonania także kilka miejsc mogących niektórym sprawiać kłopoty: stromy zjazd za kładką Siedlecką w Lesie Rakowieckim, zejście z kładki przy ZOO, wjazd na most Milenijny, czy tory kolejowe przy moście Strachocińskim).
3. Inna trudność to sam dostęp do obiektów – czasami trzeba dawki determinacji, aby się do nich dostać, a jeśli są one otwarte, to niestety zawsze pełnią rolę śmietnika, latryny i/lub noclegowni – na to też trzeba się przygotować.
    

• Długość trasy: 57,4 km (wariant podstawowy)

• Czas przejazdu:

Choć długość trasy Twierdzy Wrocław nie  wydaje się być dużym wyzwaniem dla bardziej zaawansowanych rowerzystów, należy pamiętać, iż:

1. Penetrowanie obiektów potrafi zająć naprawdę sporo czasu.
2. Aby dostać się do większości obiektów zlokalizowanych na podstawowym przebiegu trasy, trzeba zjechać ze szlaku (podanym dojazdem), a następnie wrócić. Daje to dodatkowe kilometry (ok.7-8) i stratę czasu.
3. Dla wielu rowerzystów jazda z mapą może oznaczać liczne zatrzymania w celu weryfikacji przebiegu trasy, co znacznie wydłuża czas przejazdu.
4. Poruszamy się na terenie miasta – oznacza to czasami konieczność oczekiwania na światłach lub ustępowania drogi pieszym (jeśli jedziemy po chodniku).

Dlatego też pokonanie trasy można podzielić na dwa etapy – rozpoczynając/ kończąc na stacji PKP Brochów (stąd startuje opis trasy) lub na stacji PKP Kuźniki. Trasa jest przejezdna w obie strony.
 

• Przydatne rady

Wybierając się na trasę Twierdzy Wrocław z zamierzeniem penetrowania obiektów, oprócz aparatu z lampą błyskową, warto zaopatrzyć się w latarkę (ew. przednią lampkę na baterie). Choć wiele obiektów jest dostępnych, znajdują się one w różnym stanie - należy zawsze patrzyć pod nogi (mogą znajdować się tam np. studnie, gwoździe, oleje, kupy, etc.) i uważać na głowę – na teren obiektów każdy wchodzi na własne ryzyko. Jadąc w trasę należy też zabrać ze sobą zapięcie – nie wszędzie da się zabrać ze sobą rower.


Opis trasy
 

• [0,0 km] Start

Naszą podróż po zabytkach Twierdzy Wrocław rozpoczynamy z dworca PKP na Brochowie.
 

• [1,4 km] Brochów

Na wysokości parkingu dla działkowców przy ul. Wiaduktowej przejeżdżamy przez tory kolejowe i kierujemy się w prawo. Po ok. 400 metrach dojeżdżamy do sporych stert śmieci i schronu kompanii piechoty nr 20, ukrytego w zagajniku po lewej. Obiekt ten, typu magazynowego, wybudowany został w latach 1899/1900 i w odróżnieniu od pozostałych budowli tego typu, jako jedyny ukryty jest w głębokim wykopie na małym wzniesieniu. Ponadto posiada także cieńszy niż w innych tego typu budowlach strop oraz trzy bramy wjazdowe przebudowane na otwory okienne.

Dostępność: teren otwarty, obiekt otwarty. Uwaga na studnię wewnątrz.
 

• [5 km] Las Rakowiecki
   

W Lesie Rakowieckim, jadąc główną ścieżką, napotykamy po obu stronach pozostałości po stanowiskach obrony przeciwlotniczej, prawdopodobnie z 1944 roku. Jest to jedyne zachowane zgrupowanie, z 14 takich obiektów, które były rozlokowane dookoła miasta. Stanowiska składają się z betonowej podstawy pod armatę przeciwlotniczą 88mm otoczonej murem (częściowo zniszczonym) i wałem ziemnym. Uwagę przykuwają tutaj rozrzucone fundamenty w kształcie pierścienia, prawdopodobnie pod lżejsze działa. W pobliżu znajdziemy również liczne fundamenty baraków.

Dostępność: obiekty na terenie lasu publicznego.
 

• [9,8 km] Dembowskiego

Po prawej stronie alei wzdłuż ul. Dembowskiego znajdujemy jeden z najlepiej utrzymanych schronów kompanii piechoty – I.R. (Infanterie Raum) nr 1, z lat 1891-1892. Zachowały się tutaj oryginalne (używane w okresie pokoju), nitowane drzwi i bramy wjazdowe. Okno z prawej strony pochodzenia współczesnego. Po wojnie budowla ta pełniła rolę m.in. składu win z pobliskiej wytwórni (na ul. Wiwulskiego, już nie istniejącej), czy magazynu warzyw. Dziś na tym terenie działa skład budowlany.

Dostępność: leży na terenie prywatnym, otwartym (sklep) pn-pt od 8:00-17:00, sob 8:00-13:00. Wnętrza schronu dzierżawione przez różne podmioty – raczej niedostępne.
 

• [12,8 km] i [13,3 km] Grobla Łanierska

W bliskiej odległości od siebie, dobrze widoczne z wału (grobli Łanierskiej), znajdują się w polu dwa mobilizacyjne schrony piechoty z 1914 roku. Wnętrza są mocno zdewastowane – brak stalowych szkieletów podpór, blachy żebrowanej, etc., przy czym w pierwszym schronie znajduje się coś na kształt lokalnej salki spotkań (stoły, ławy, linoleum).

Dostępność: teren otwarty, obiekty otwarte. Aby dostać się do schronów, trzeba jednak wejść w szkodę (przejść 50 metrów przez pole uprawne).
 

• [14,4 km] i [14,5 km] Ludowa

Po przejechaniu ul. Swojczyckiej natrafiamy na kolejne dwa schrony mobilizacyjne w bliskiej odległości od siebie (prawdopodobnie z tego samego okresu, co poprzednie). Pierwszy sąsiaduje bezpośrednio z groblą, przy ulicy Ludowej. Choć wnętrze jest zaśmiecone, uchowały się tutaj stalowe konstrukcje.
Drugi znajduje się po przeciwnej stronie ulicy, przy zabudowaniach (ul. Ludowa 10, widoczny nasyp). Posiada zachowany wewnętrzny stalowy szkielet, lecz wyburzona została tu całą betonowa ściana główna, co czyni obiekt otwartym, zadaszonym składzikiem.

Dostępność: schron przy wale – otwarty, drugi schron przy zabudowaniach – prawdopodobnie na terenie prywatnym, użytkowany przez właścicieli posesji Ludowa 10.
 

• [15,5 km] Ceglana
   

Na skrzyżowaniu Miłoszyckiej i Ceglanej skręcamy w prawo (w Ceglaną), żeby po 200 metrach, na wysokości posesji nr 3, odbić 50 metrów w lewo. Tutaj, w polu, stoi znany nam już schron piechoty typu mobilizacyjnego. W środku znajduje się, oprócz śmietniska, częściowo zachowany stalowy szkielet oraz fragment stalowych drzwi do przedsionka.

Dostępność: teren i obiekt otwarty.
 

• [16,9 km] Lechitów
   

Na skrzyżowaniu ul. Kowalskiej i Lechitów patrzymy w prawo - za szpalerem drzew (50 metrów od skrzyżowania), kryje się następny z serii schronów mobilizacyjnych. Oprócz częściowo zachowanych elementów stalowej konstrukcji (m.in. stalowa płyta zakrywająca wylot wentylacyjny), natknąć się możemy na zwisającą z sufitu czaszkę któregoś z dużych zwierząt hodowlanych.

Dostępność: teren i obiekt otwarty.
 

• [17,7 km] Kwidzyńska
   

Na skrzyżowaniu ul. Działdowskiej i Kwidzyńskiej kierujemy się 200 metrów w lewo. Za pętlą tramwajową znajduje się schron kompanii piechoty nr 2. Budowla ta, podobnie jak na Biskupinie, posiada wejścia w niezmienionym układzie (przy czym wrota nie są oryginalne) – sześć dużych wjazdów do pomieszczeń piechoty, pomiędzy nimi siedem zamurowanych wejść do korytarza komunikacyjnego oraz zamurowane okno latryny z prawej strony.

Dostępność: teren otwarty, wejście do środka obiektu niemożliwe, pełni funkcje magazynu.
 

• [19,8 km] Olsztyńska

Na skrzyżowaniu Olsztyńskiej i Rakowej podjeżdżamy 50 metrów na wprost – za posesją Olsztyńska 15 kryje się schron piechoty nr 3. Jest to pierwszy na naszym szlaku schron zmodyfikowany – posiada dobudowany do starej, ceglanej ściany zewnętrzny, betonowy płaszcz osłonowy (tutaj: wyjątkowo z gzymsem). W elewacji zachowały się wszystkie oryginalne stalowe płyty zakrywające wyloty wentylacyjne, natomiast wejścia (oryginalnie sześć) zostały częściowo zamurowane – obecnie jest tylko jedno.

Dostępność: obiekt na terenie zamkniętym, klucze od bramy wejściowej u właściciela posesji Olsztyńska 15 (warsztat samochodowy), uprzejmie poproszony wpuszcza zainteresowanych (na własne ryzyko).
 

• [21,8 km] Lisia Góra

Na skrzyżowaniu z ul. Przejazdową (na wysokości posesji nr 19) skręcamy w prawo. Jadąc ścieżką między ogródkami działkowymi po 600 metrach dojeżdżamy do zagajnika (po lewej), który kryje jeden z trzech najbardziej rozbudowanych i zachowanych obiektów Twierdzy Wrocław na linii umocnień Widawy. Fort piechoty nr 4 ‘Lisia Góra’, bo tak nazywa się to miejsce, składa się z głównego schronu piechoty, dwóch schronów-wartowni oraz linii stanowisk strzeleckich zakończonych schronem obsługi ckm-u. Punkt oporu rozbudowany został w 1910 roku na bazie istniejącego schronu piechoty (z drugiej połowie lat 90-tych XIX wieku) – schron zmodernizowano poprzez dodanie betonowego płaszcza chroniącego korytarz, współcześnie zmieniono w nim układ wejść oraz dobudowano komin.

Fort otacza wał ziemny o nieregularnym zarysie, z betonowymi stanowiskami strzeleckimi - transzeja podzielona jest na odcinki, w niektórych znajdują się wnęki. Integralną częścią tych ‘okopów’ były wysunięte nieco przed linię stanowisk strzeleckich ślimakowe stanowiska obserwacyjne – dziś można jedynie znaleźć małe fragmenty blachy, z których były one wykonane. Na wschodnim krańcu transzei znajduje się schron obsługi ckm-u. Po obu stronach głównego schronu znajdują się bliźniacze schrony-wartownie z pomieszczeniami w kształcie koleby, wyłożonej blachą żebrowaną. Na prawym skrzydle znajdujemy także trzy poprzeczne wały ziemne – są to dwa stanowiska dla artylerii.

Dostępność: teren otwarty, schron główny niedostępny, pozostałe obiekty dostępne.

 

• [23,3 km] Redycka

Przejeżdżając ul. Redycką jeszcze w latach 90-tych XX wieku, pod numerem 71 można było podziwiać bardzo dobrze zachowany zespół forteczny z 1910 roku. Zbudowany na bazie zmodernizowanego schronu piechoty nr 5, fort kompanii składał się z dwóch schronów-wartowni, dwóch schronów obsługi ckm-u, ziemnych poprzecznic (stanowisk artyleryjskich) i ciągu betonowych stanowisk strzeleckich osłoniętych szerokim nasypem, w którym kryły się też pozostałości po dwóch ślimakowych stanowiskach obserwacyjnych.

W 2001 roku firma Fonbud odkupiła teren od wojska i rozpoczęła nielegalną rozbiórkę zabytkowego schronu piechoty. Zaawansowane już prace wstrzymała dopiero burza medialna kilka miesięcy później. Firma początkowo twierdziła, iż tylko testuje pracę młota pneumatycznego, potem, że rozebrała jedynie grożący zawaleniem kawałek ‘powojskowego magazynu spożywczego’ (zniszczono m.in. pancerną ścianę chroniącą korytarz przed ostrzałem artylerii). Obiekt do dziś nie został odbudowany, można go zobaczyć w stanie, na jakim zatrzymały się prace rozbiórkowe. Brak danych o stanie pozostałych obiektów fortecznych.

Dostępność: obiekty znajdują się na terenie prywatnym firmy Fonbud. Robienie zdjęć z ulicy utrudnione, z uwagi na wysokie ogrodzenie z blachy i zasłaniające widok sprzęty. Pytając o pozwolenie na fotografowanie wewnątrz, należy się liczyć z ‘chłodną odmową’ – pracownicy firmy Fonbud są wyjątkowo uczuleni na dźwięk słowa ‘bunkier’. Choć krople, jak wiadomo, drążą skałę...
 

• [25,4 km] Polanowicka

Przy posesji Polanowicka 7 skręcamy w prawo i po 200 metrach dojeżdżamy do grobli prowadzącej do kolejnego, tym razem dobrze zachowanego, fortu piechoty I.St. (Infanterie Stellungen) nr 6, wybudowanego na bazie biernego schronu piechoty (z lat 1890-1891) z dobudowanym, betonowym pancerzem. W skład kompleksu wchodzą dwa schrony-wartownie. Wyjątkowo, nie są one położone na obu skrzydłach fortu, lecz po stronie zachodniej (lewej) od głównej budowli. Na lewej flance znajdziemy też bierny schron obsługi karabinu maszynowego.

Od frontu znajduje się ułożony w nieregularnej linii ciąg betonowych transzei, z resztkami po dwóch ślimakowych stanowiskach obserwacyjnych (na prawej i lewej flance). Uwaga: na szczycie schronu piechoty znajduje się właz, a w środku drabinka prowadząca do wnętrza. Jest to najprawdopodobniej wyjście ewakuacyjne, niespotykane w innych tego typu budowlach. Cały fort jest dodatkowo chroniony od tyłu fosą.

Dostępność: teren otwarty, schron piechoty praktycznie zamknięty. Zdeterminowani mogą próbować dostać się do środka włazem na „dachu” schronu – trzeba jednak wiedzieć, że drabinka kończy się na wysokości szczytu sklepienia komory, więc ciężko się stamtąd wydostać. Uwaga na studnię znajdującą się przy prawym (wschodnim) końcu głównej budowli!
 

• [26,9 km] Sułowska

Na skrzyżowaniu ul. Polanowickiej i Sułowskiej odbijamy w lewo, by po 500 metrach dojechać do auto-szrotu i składowiska palet. Na tym terenie znajduje się następny fort piechoty I.St. nr 7 z 1906 roku. Teren wokół obiektu jest mocno zaśmiecony, a ukształtowanie terenu częściowo zmienione (zniwelowane), niemniej wnętrze schronu kompanii (z lat 1890-1892) jest wyjątkowo schludne. Zachowało się sześć oryginalnych wejść w pancerzu chroniącym korytarz, a także dwie pary oryginalnych drzwi wewnątrz schronu.

Na przykładzie tego obiektu można wyraźnie w środku zaobserwować zmiany jakie zaszły w momencie dobudowania do pierwotnej budowli betonowego płaszcza. W forcie tradycyjnie znajdziemy schron obsługi karabinu maszynowego w części wschodniej, dwa schrony-wartownie ustawione na obu flankach (częściowo i okresowo zalane wodą) oraz ciąg żelbetowych transzei (ich fragmenty widać już na samym wejściu do składu palet) – częściowo zasypanych ziemią i śmieciami.

Jeden ze schronów-wartowni posiada jeszcze kilka stalowych elementów nie spotykanych już w innych tego typu obiektach, np. bloczki nad lufcikiem w elewacji, czy też ‘ramy’ przymocowane do blachy żebrowanej wewnątrz. Tutaj też znajduje się jedyne zachowane stanowisko ślimakowe - ukryte jest pod kontenerami, które stoją na transzei.

Dostępność: obiekty leżą na terenie prywatnym. Właściciel terenu jest skory wpuścić osoby zainteresowane, należy jednak wcześniej napisać oświadczenie o wejściu na własne ryzyko. Teren i obiekty częściowo zalewane. Auto-szrot czynny pn-pt 9:30-17:00, sob 9:30-14:00.
 

• [27,6 km] Owsianka

Tutaj przejeżdżamy obok (po lewej) jedynego obiektu pierścienia obronnego użytkowanego dotychczas przez wojsko - wzgórza Owsianka. Teren jest ogrodzony przez zasieki i chroniony przez firmę ochroniarską. Za płotem znajduje się prawdopodobnie fort piechoty zbudowany na bazie schronu kompanii piechoty (brak dokładnych danych).

Dostępność: teren i obiekt niedostępne.
 

• [29,2 km] Meliorancka

Jadąc ul. Ostową skręcamy w lewo i pod 450 metrach znajdujemy się na terenie opuszczonej i mocno zdewastowanej bazy wojskowej (szybciej można się tam też dostać przechodząc przez dziurę w płocie od ul. Melioranckiej). Tutaj, obok ruin ceglanych budynków, znajduje się fort piechoty nr 8a z 1914 roku.  W jego skład wchodzą dwa schrony piechoty o całkowicie betonowej konstrukcji: dwu- i trójkomorowy (dla dowódcy), z pomieszczeniami w kształcie koleby wyłożonej blachą żebrowaną, z dwoma wejściami i otworem wentylacyjnym pośrodku. Na flankach znajdziemy dwa wysunięte schrony dla obsługi karabinów maszynowych. W pobliżu można także znaleźć resztki okopów – rejony te były najmocniej umocnionym odcinkiem linii Widawy.

Dostępność: teren i obiekty otwarte. Schrony mogą być okresowo zalane wodą.
 

• [28,9 km] Pełczyńska

Dojeżdżając do ulicy Pełczyńskiej musimy odbić 100 metrów w lewo, a następnie zjechać w lewo na łuku jezdni. 50 metrów stąd znajduje się schron kompanii piechoty nr 9. Obiekt posiada zmodernizowaną ścianę tylną – dobudowany pancerz betonowy. Sąsiadują z nim dwa bliźniacze (na obu flankach) schrony-wartownie. Wyjątkowo są mniejsze od wcześniej spotykanych. Schron na prawej flance posiada przerobione współcześnie wejście, schron na lewej flance leży na terenie prywatnym.

Dostępność: teren otwarty, schron główny otwarty, pozostałe obiekty niedostępne. Skręcając w lewo z ulicy Pełczyńskiej znajdujemy się na łuku ruchliwej drogi – trzeba bardzo uważać! W schronie studnia.
 

• [32,0 km] Las Osobowicki

Na skraju Lasu Osobowickiego, zaraz przy drodze znajdują się ruiny schronu kompanii piechoty. Różne źródła podają, iż został on wysadzony już po wojnie, prawdopodobnie zwieziono i zdetonowano w nim broń i niewypały.

Z ciekawostek: na górce po drugiej stronie drogi (tzw. Szwedzkim Szańcu) znajdowała się piękna, 47-metrowa wieża widokowa. Zbudowana w 1902 roku wg projektu architekta Carla Klimma (autora m.in. wieży ciśnień przy ul. Wiśniowej) zburzona została w 1945 roku w obawie, iż wpadając w ręce wroga będzie stanowić doskonały punkt kierowania ogniem na miasto-twierdzę.

Dostępność: teren otwarty, obiekt otwarty.
 

• [34,0 km] i [35,4 km] Osobowicka

Tutaj, po prawej stronie drogi w nasypie wału znajdziemy pierwszy z dwóch (i jedynych na naszej trasie) schronów przeciwlotniczych wybudowanych dla załóg barek cumujących w pobliżu. W roku 1928 utworzono na Odrze zatoki służące do dziś jako „zimowisko barek” – znajduje się one po drugiej stronie wału.

Schrony posiadają trzy wejścia – główne od ulicy i dwa ewakuacyjne po bokach (częściowo zasypane). Obiekty składają się przedsionka oraz z dwóch podłużnych (ok. 15m) pomieszczeń, na końcu których znajdują się latryny. Po środku każdego pomieszczenia umieszczona jest rura (prawdopodobnie od piecyka), a w sklepieniu widoczne są otwory wentylacyjne (nad pierwszym schronem wystaje nawet kominek wentylacyjny). Z innych szczegółów - bliżej mostu Milenijnego, na wale znajdziemy kwadratowy fundament, prawdopodobnie pod  stalowy maszt. 

Dostępność: teren otwarty, obiekty niedostępne.
 

• [35,5 km] Most kolejowy

Na most Milenijny (AD 2004) możemy się dostać wnosząc rower po schodach, lub robiąc duży objazd, wzdłuż jezdni. W tym miejscu możemy również podjechać 350 metrów do przodu, aby obejrzeć resztki jedynego we Wrocławiu artyleryjskiego blokhauzu kolejowego. Wybudowany w latach 1895-1896 bronił przeprawy kolejowej przez Odrę na prawym jej brzegu. Ceglana budowla posiadała dwie kondygnacje wyposażone w stanowiska strzelnicze oraz odcinek murów przyległych do nasypu kolejowego. Znajdujące się po drugiej stronie ulicy Osobowickiej nasypy służyły jako stanowiska artyleryjskie – widać wyraźne poszerzenie nasypu po obu stronach torów. Obecnie blokhauz mocno zdewastowany - posiada tylko jedną kondygnację, jest zasypany ziemią i zabetonowany od góry.

Dostępność: teren otwarty, obiekt niedostępny.
 

• [39,2 km] Park Zachodni

W Parku Zachodnim, przy murze cmentarza żydowskiego wznosi się górka kryjąca schron piechoty nr 10 wybudowany w latach 1895-1896. Poza zamurowanymi wejściami pozostał on w niezmienionej formie. Uważne oko zauważy też resztki brukowanej drogi biegnącej do schronu od ulicy Lotniczej. Jest to chyba jedyny obiekt gdzie zachowały się resztki stalowych kominków wentylacyjnych nad wejściami.

Dostępność: teren otwarty, obiekt (teoretycznie) otwarty - metalowe kraty zostały odpiłowane w jednym z okien, niemniej obiekt zamieniony w śmietnik i latrynę nie zachęca do wejścia.
 

Jadąc z Parku Zachodniego w kierunku południowym ulicą Bajana docieramy do półmetka trasy.
 

• [40,7 km] Bystrzycka

Po lewej stronie wyłaniają się ruiny schronu kompanii piechoty nr 10a. Budowla ta, wybudowana w 1901 roku jako ostatnia z serii schronów kompanii, była nieco odmiennej  konstrukcji od poprzedników – schron jako jedyny został wykonany całkowicie z betonu i posiadał wysuniętą latrynę zaopatrzoną w strzelnice karabinowe broniące wejścia i flankujące tylną ścianę (wejścia) schronu. Zburzony najprawdopodobniej w 1945 roku.

Dostępność: teren otwarty, obiekt otwarty.
 

• [42,3 km] Strzegomska

Na posesji nr 180 znajduje się schron piechoty nr 11. Obiekt posiada swój pierwotny układ wejść i wjazdów (podobnie jak na Biskupinie), choć same drzwi i wrota nie są oryginalne.

Dostępność: teren prywatny, otwarty w godz. pn-pt 8:00-17:00, sob 9:00-14:00. Schron dzierżawiony przez różne podmioty – raczej niedostępny, choć można spróbować porozmawiać z obsługą skupu złomu mieszczącym się w jednym z pomieszczeń.
 

• [44,2 km] Klecińska

W pobliżu ul. Klecińskiej, na terenie ogródków działkowych „Radość” znajduje się jedyny, całkowicie zasypany ziemią schron piechoty. Aby się do niego dostać, skręcamy na terenie działek w pierwszą alejkę w lewo i jedziemy ok. 200 metrów. Na skrzyżowaniu z al. Nasturcjową, po lewej stronie widzimy właściwe wzniesienie. Szczyt pagórka zajmuje prywatny ogródek – tamże, za zgodą właściciela, można zobaczyć jedyny, mały fragment tylnej elewacji schronu wystający spod grządek (betonowa wylewka na ogródku jest współczesna). Schron jest ustawiony przodem do linii rzeki Ślęzy.

Dostępność: teren ogródków działkowych jest zamykany, choć bramka jest często otwarta. Sam pagórek dostępny tylko od strony frontowej (Ślęzy).
 

• [46,5 km] Grabiszyńska

Skręcając w prawo, w drogę biegnącą wzdłuż muru cmentarnego (do posesji Grabiszyńska 337), dojedziemy po 100 metrach do schronu piechoty nr 13 zbudowanego w latach 1893-1894. Obiekt został zmodernizowany w 1912 roku – dodano mu pancerz betonowy chroniący korytarz oraz zamontowano tam nowy system wentylacyjny. Obecnie posiada zamurowane wejścia oraz współczesne, ceglane dobudówki.

Dostępność: teren otwarty, obiekt niedostępny.
 

• [47,4 km] Odkrywców

Na skrzyżowaniu z ul. Odkrywców skręcamy w prawo – po 100 metrach, po lewej stronie widzimy bramę z tabliczką „Ośrodek szkoleniowy Obrony Cywilnej. Nieupoważnionym wstęp wzbroniony”. Tutaj kryje się kolejny schron piechoty. O obecności obiektu świadczy m.in. okop bądź fosa otaczająca pagórek od frontu (schron zwrócony przodem do Ślęzy). Brak szczegółowych danych.

Dostępność: teren i obiekt zamknięte.
 

• [49,9 km] Skarbowców

Na terenie schroniska dla bezdomnych zwierząt (ul. Skarbowców 52) znajdziemy ruiny i pozostałości po schronie kompanii piechoty, który zaopatrzony był w dodatkowy betonowy płaszcz ochronny dobudowany do tylnej ściany. Obecnie w resztkach pomieszczeń znajdują się magazyny, ruiny schronu pełnią natomiast rolę wybiegu dla psów i kotów, choć nie tylko – wśród głazów pasie się także kozioł Kazio.

Dostępność: teren schroniska otwarty pn-pt 8:00-16:30, sob-niedz 8:00-15:00. Obiekt niedostępny. Kto Odwiedzając schronisko warto się zainteresować losem jego mieszkańców: http://www.psy.info.pl/schronisko_wroclaw

• [53,6 km] Pawia

Na skrzyżowaniu ul. Pawiej i Przystankowej możemy skręcić 200 metrów w lewo, aby obejrzeć (wyjątkowo na naszej trasie) mały schron cywilny, bądź magazyn umieszczony w nasypie kolejowym, po prawej stronie od przejazdu.

Dostępność: teren otwarty, obiekt otwarty.
 

• [57,4 km] PKP Brochów

Stacja PKP Brochów. Koniec trasy.

Pobierz przewodnik

Przewodnik wydany przez Urząd Miasta w 2013 roku można pobrać TUTAJ.pdf

Opracował: Radek Lesisz, Wrocław 2007
Kopiowanie, powielanie i wykorzystywanie w celach komercyjnych
tylko za zgodą Dolnośląskiej Fundacji Ekorozwoju

Bibliografia. Zobacz też w sieci:

1. http://wroclaw.hydral.com.pl/876,obiekt.html - strona Stowarzyszenia Wratislaviae Amici, dział ze zdjęciami fortyfikacji i umocnień Twierdzy Wrocław (i nie tylko)
2. http://twierdzawroclaw.w.interia.pl/ - strona prezentująca i opisująca fortyfikacje TW
3. http://www.nasz.wroclaw.prv.pl/ - dużo o poniemieckiej spuściźnie Wrocławia
4. http://www.nasz.wroclaw.pl/festungbreslau - o walkach o Twierdzę Wrocław
5. http://www.tpf.org.pl/?id=1823 - spis literatury poświęconej Twierdzy Wrocław